proces tworzenia nowych naczyń krwionośnych, których zadaniem jest zaopatrywanie komórek (np. nowotworowych) w tlen i substancje odżywcze oraz eksportowanie „odpadów” z procesów zachodzących w komórkach. W kontekście onkologii, dotyczy nowotworów złośliwych.

naturalny proces śmierci komórki. Pod wpływem pewnych czynników, komórki „unicestwiają” same siebie. W przypadku komórek nowotworowych, pewne mutacje mogą zablokować proces apoptozy i prowadzić do nieograniczonego namnażania się komórek. Stąd celem leczenia onkologicznego jest aktywacja apoptozy.

lekarz, lekarz dentysta lub lekarz weterynarii, który posiada prawo wykonywania zawodu oraz odpowiednie kwalifikacje zawodowe, niezbędne do prowadzenia badania klinicznego lub badania klinicznego weterynaryjnego.

badanie materiału biologicznego pod mikroskopem w celu oceny i diagnozy zmian.

każde badanie prowadzone z udziałem ludzi. Jego celem jest odkrycie lub potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa, identyfikacja działań niepożądanych lub śledzenie wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania jednego lub większej liczby badanych produktów leczniczych.

faza badania klinicznego, gdzie lek po raz pierwszy podawany jest ludziom. Grupa badana to 20-50 osób (zazwyczaj zdrowych, np. w chorobach onkologicznych mogą to być osoby chore). Celem tej fazy jest ocena bezpieczeństwa, farmakokinetyki, określenie dawki do kolejnych faz.

kolejna faza badania klinicznego z udziałem ludzi. Grupę badaną stanowi 50-500 osób chorych na schorzeniu we wskazaniu którego lek ma być stosowany. Ocenia skuteczność, farmakokinetykę i schemat dawkowania.

ostatnia faza badania klinicznego przed rejestracją produktu leczniczego. Ocenia wszystko, co pozostałe fazy, jednak na podstawie znacznie szerszej grupy – setki-tysiące chorych. Dodatkowo bierze się pod uwagę inne informacje, np. interakcje między innymi lekami, przeciwwskazania do stosowania, efekty długotrwałego stosowania.

Badanie przesiewowe – rodzaj badań profilaktycznych, przeprowadzanych u osób niemających objawów danej choroby w celu wczesnego wykrycia i leczenia. Najczęściej zalecane jest w gronie osób bardziej narażonych lub z możliwymi objawami.

Badanie ultrasonograficzne – rodzaj nieinwazyjnego badania z zastosowaniem fal dźwiękowych. Fale są przetwarzane na obraz za pomocą komputera. Wykonywanie USG służy diagnozie schorzeń oraz ocenie postępów leczenia.

Biopsja – rodzaj zabiegu diagnostycznego, w trakcie którego pobiera się materiał biologiczny, przypuszczalnie zmieniony chorobowo. Następnie fragment bada się pod mikroskopem w celu określenia zmian. Czasami pobrany kawałek jest badany również innymi metodami.

Brachyterapia – metoda radioterapii polegająca na umieszczaniu źródeł promieniotwórczych w obrębie guza nowotworowego lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Ból przebijający – ostry, gwałtownie narastający, szybko przemijający ból, mimo właściwego leczenia przeciwbólowego.

Chemioterapia – stosowanie leków w celu niszczenia komórek nowotworowych. Leki stosowane w chemioterapii to tzw. cytostatyki.

Chemioterapia przedoperacyjna – podawanie chemioterapii przed dalszymi interwencjami medycznymi (np. operacją). Może zwiększyć przeżywalność pacjentów, zmniejszyć guza, zlikwidować przerzuty.

Choroby współistniejące – choroby, na które pacjent cierpi w momencie diagnozy.

Cytostatyk – grupa substancji leczniczych używanych w chemioterapii. Mają różne pochodzenie i mechanizm działania. Ich zadaniem jest blokowanie cyklu komórkowego i aktywowanie apoptozy nowotworowej w celu zniszczenia nowotworu.

Cytotoksyczny – zabijający komórki, w tym komórki rakowe.

Czynnik ryzyka – cecha, stan lub zachowanie, które zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania lub odniesienia obrażeń. Mogą być modyfikowalne, czyli takie, które poprzez swoje zachowanie można zmienić (np. palenie papierosów) lub niemodyfikowalne, które są niezmienne (np. wiek).

DiLO – karta diagnostyki i leczenia onkologicznego (potocznie zwana zieloną kartą DiLO). Działa jak priorytetowe skierowanie. Pozwala osobom z podejrzeniem nowotworu na szybką diagnostyką i wczesne rozpoczęcie leczenia raka. Kartę DiLO może wystawić lekarz podstawowej opieki zdrowotnej lub specjalista.

Dobra praktyka kliniczna – wymagania z zakresu etyki i jakości badań naukowych, którą muszą zostać spełnione w trakcie przeprowadzania badania klinicznego. Przestrzeganie tych warunków jest gwarantem ochrony praw, bezpieczeństwa, dobra uczestników badań oraz wiarygodności wyników.

Dysplazja – obecność nieprawidłowych komórek w tkance lub narządzie. Dysplazja nie jest rakiem, ale czasami może przerodzić się w raka.

Eksperyment leczniczy – to wprowadzenie nowych albo tylko częściowo wypróbowanych metod diagnostycznych, leczniczych lub profilaktycznych w celu osiągnięcia bezpośredniej korzyści dla zdrowia osoby chorej. Może być przeprowadzony, jeżeli dotychczas stosowane metody nie są skuteczne albo jeżeli ich skuteczność nie jest wystarczająca.

Embolizacja – zabieg polegający na zamknięciu wybranych naczyń krwionośnych. Dzięki temu tkanka, do której dostarczana była krew, jest niedokrwiona, niedożywiona, przez co zmniejsza swoją objętość.

Endoskopia – zabieg z wykorzystaniem endoskopu (aparat w kształcie rurki z wbudowaną kamerą) w celu zbadania wnętrza organizmu. Sprzęt może być też wyposażony w inne instrumenty, np. umożliwiające pobranie tkanek do badań.

Formularz świadomej zgody – dokument pozwalający podjąć pacjentowi świadomą decyzję o udziale w badaniu klinicznym. Zawiera cel badania, prawa i obowiązki pacjenta, procedury wykonywane podczas badania oraz ewentualne korzyści i zagrożenia związane z udziałem w badaniu.

Frakcja – określenie stosowane najczęściej w odniesieniu do radioterapii. Jest to pojedyncza część promieniowania, jakiemu poddawany jest pacjent podczas radioterapii. Ze względów bezpieczeństwa niemożliwe jest podanie całej dawki za jednym razem, dlatego dzieli się ją na kolejne frakcje podawane w odstępach czasowych.

Gruczolakorak – złośliwy nowotwór wywodzący się z tkanek gruczołowych, które wyścielają narządy wewnętrzne i wytwarzają oraz uwalniają pewne substancje w organizmie, np. śluz, soki trawienne.

Grupa kontrolna – grupa uczestników w badaniu klinicznym wobec, której porównuje się grupę badaną (grupę otrzymującą lek badany). W tej grupie uczestnicy otrzymują placebo lub lek standardowo otrzymywany w terapii.

Guz – każde nietypowe uwypuklenie wyczuwalne pod powierzchnią skóry. Nie każdy guz jest nowotworem. Jako zmiany nienowotworowe można podać: ropienie, torbiele, zmiany zapalne. Guzy mogą być także nowotworowe, zarówno łagodne, jak i złośliwe.

Hematologia – dziedzina medycyny zajmują się układem krwiotwórczym i chorobami z nim związanymi.

Hormon – substancje wydzielane przez gruczoły lub tkanki układu hormonalnego, których zadaniem jest regulacja czynności tkanek położonych nieopodal miejsca wytwarzania lub transport przez krew i wpływanie na czynność struktur oddalonych.

Hormonoterapia – rodzaj leczenia przeciwnowotworowego w przypadku nowotworów hormonozależnych. Obarczona jest mniejszymi działaniami niepożądanymi niż chemioterapia. Jej zadaniem jest łagodzenie objawów, zmniejszanie skutków nieprawidłowego wydzielania hormonów przez nowotwór, leczenie przeciwnowotworowe.

Immunoterapia – rodzaj leczenia przeciwnowotworowego polegający na stymulowaniu układu odpornościowego w celu walki z nowotworem.

In situ – z łacińskiego „w miejscu”. W przypadku nowotworów oznacza, że nieprawidłowe komórki ograniczone są do miejsca, w którym powstały, nie rozprzestrzeniły się.

Jakość życia – subiektywna ocena przez osobę jej sytuacji życiowej w odniesieniu do kultury, w której żyje, jej systemu wartości, celów, oczekiwań, zainteresowań.

Klasyfikacja nowotworów TNM – analiza stopnia zaawansowania choroby nowotworowej na podstawie guza pierwotnego, przerzutów do węzłów chłonnych i przerzutów odległych.

Kod identyfikacyjny uczestnika badania – niepowtarzalny kod nadawany przez badacza uczestnikowi dla zaufania poufności danych. Używany jest zamiast nazwiska np. w przypadku zgłaszania zdarzeń niepożądanych.

Komisja bioetyczna – organ powołany w celu sprawowania kontroli oraz wyrażania opinii w zakresie badań klinicznych. Jej zadaniem jest dbanie o dobro pacjentów, biorących udział w badaniach klinicznych.

Komparator – eksperymentalny lub dopuszczony do obrotu produkt leczniczy lub placebo, stosowany w badaniu klinicznym jako substancja porównawcza (w grupie kontrolnej).

Komórki macierzyste – rodzaj komórek pierwotnych, które maja potencjał do nieograniczonych podziałów oraz różnicowania się w wyspecjalizowane komórki budujące organizm.

Koordynator badania klinicznego – osoba prowadząca badanie. Do jego zadań należy koordynacja działań badaczy z różnych ośrodków.

Kryteria włączenia i wyłączenia – zespół czynników, według których ustala się, czy dana osoba kwalifikuje się do udziału w badaniu klinicznym (i zostanie włączona do badania), czy też nie (i nie zostanie zakwalifikowana do badania).

Leczenie biologiczne – metoda terapii wykorzystująca leki biologiczne, czyli uzyskane metodą inżynierii genetycznej i biologii molekularnej. Ma za zadanie naśladować lub blokować naturalnie występujące w ludzkim organizmie białka. Mogą wpływać na układ odpornościowy, który bierze udział w walce z nowotworem. Niektóre także zmniejszają działania niepożądane wywołane innymi terapiami przeciwnowotworowymi.

Leczenie neoadjuwantowe – rodzaj terapii przeciwnowotworowej, której poddawany jest pacjent przed zastosowaniem głównej terapii (np. przed wycięciem guza). Celem jest zmniejszenie rozmiaru guza. Obejmuje chemioterapię, radioterapię lub terapię hormonalną.

Leczenie oszczędzające narząd – są rodzajami zabiegów radykalnych (usunięcia całego guza) bez konieczności usuwania całego narządu. W trakcie ich wykonywania unika się wycinania dużego marginesu tkanek zdrowych.

Leczenie sekwencyjne – typ terapii skojarzonej, polegający na stosowaniu kolejnych linii leczenia o innymi schemacie. Może być wstępne (indukcyjne, neoadiuwantowe), np. stosowanie przed operacją chemio- lub radioterapii lub uzupełniające (adiuwantowe), np.. pooperacyjna radioterapia.

Leczenie systemowe – rodzaj terapii, której poddawany jest cały organizm chorego. Celem leczenia jest całkowite wyeliminowanie komórek nowotworowych, w tym tzw. mikroprzerzutów.

Leczenie uzupełniające (adjuwantowe) – dodatkowe leczenie podawane po leczeniu podstawowym. Jego zadaniem jest zmniejszenie ryzyka nawrotu raka. Obejmuje chemioterapię, radioterapię, hormonoterapię, terapię celowaną lub biologiczną.

Leczenie wspomagające – całokształt opieki w celu poprawy jakości życia chorych. Jego celem jest zapobieganie objawom choroby i skutkom ubocznym leczenia. Obejmuje m.in. leczenie bólu, żywienie, poradnictwo.

Lek badany – substancja lub mieszanka substancji, których ocena jest celem badania klinicznego.

Margines chirurgiczny – pasmo zdrowych tkanek usuwanych w trakcie operacji wraz z fragmentem nieprawidłowych w celu zwiększenia prawdopodobieństwa wycięcia całości tkanki nowotworowej. „Wolny margines” oznacza brak komórek nowotworowych w trakcie badania mikroskopowego badanego skrawka tkanki zdrowej. „Margines dodatni” oznacza obecność komórek nowotworowych w linii cięcia operacyjnego. „Wąski margines” oznacza, że między komórkami nowotworowymi a brzegiem cięcia istnieje niewielki odstęp, który można uznać za „wolny”.

Marker nowotworowy – substancje (np. antygeny, białka, hormony, enzymy), których stężenie w trakcie choroby onkologicznej znacznie częściej niż w przypadku osoby zdrowej przekracza normy. Pozwalają na wykrycie choroby, ocenę stopnia zaawansowania, a także precyzyjnego określenia miejsca guza.

Mięsak – nowotwór wywodzący się z tkanki łącznej, np. mięśni, stawów, kości, nerwów. W zależności od tego, gdzie guz jest umiejscowiony można wyróżnić m.in. mięśniakomięsaki, tłuszczakomięsaki, kostniakomięsaki.

Mutacja – zmiana w sekwencji DNA komórki wynikająca z błędów w czasie podziału komórki lub ekspozycji na czynniki zewnętrzne. Mutacje mogą być korzystne, neutralne lub szkodliwe. Jeżeli dotyczą komórek jajowych lub plemników, istnieje ryzyko dziedziczenia. Część mutacji może prowadzić do chorób nowotworowych.

Nawrót – ponowne pojawienie się nowotworu w trakcie remisji. Może się pojawić w trakcie leczenia lub po jego zakończeniu.

Neuropatia – choroba nerwów obwodowych (struktur odpowiadających za przekazywanie impulsów między różnymi częściami organizmu). Może objawiać się bólem, drętwieniem, obrzękiem, osłabieniem mięśni. Może powodować ją zarówno nowotwór, jak i leczenie przeciwnowotworowe.

Nowotwory wtórne – pojawienie się kolejnego nowotworu, niezależnego od choroby pierwotnej. Od wznowy odróżnia się tym, że może wystąpić w każdym momencie.

Nowotwór niezłośliwy (łagodny) – nowotwór wywodzący się z tkanek zróżnicowanych, mało odbiegający od obrazu komórek prawidłowych. Nie daje przerzutów i często jest otorbiony (otoczony torebką, która odgradza go od innych tkanek).

Nowotwór złośliwy – inaczej rak. Nowotwór o małym zróżnicowaniu komórek oraz dużym potencjale do odrywania się i tworzenia przerzutów.

Obrazowanie rezonansu magnetycznego (MR) – nieinwazyjna metoda obrazowania człowieka. Pozwala uzyskać obraz przekroju przez ciało bez użycia promieniowania jonizującego. Ponieważ nie wykorzystuje szkodliwego promieniowania rentgenowskiego jak tomografia komputerowa, nie jest ograniczona ilość obrazowań. Przeciwwskazaniem do badania jest posiadanie metalowych elementów w ciele.

Obrzęk limfatyczny – stan, w którym w tkankach gromadzi się dodatkowy płyn limfatyczny i powoduje obrzęk. Może być zarówno następstwem choroby, jak i leczenia.

Odpowiedź kliniczna – wskaźnik skuteczności terapeutycznej. W badaniach klinicznych jest szeroko stosowany do identyfikacji i ilościowego określania aktywności przeciwnowotworowej nowych substancji.

Opieka paliatywna – ma na celu poprawę jakości życia chorego. Najczęściej dotyczy pacjentów, u których wyleczenie nie jest możliwe. Jej głównym założeniem jest ustalenie i zaspokojenie potrzeb chorego, złagodzenie bólu, spowolnienie choroby.

Oporny (na leczenie) – nowotwór, który nie reaguje na leczenie. Oporność może pojawić się na początku leczenia lub rozwinąć w trakcie.

Ośrodek badań klinicznych – jednostka organizacyjna, w której badacz prowadzi badanie kliniczne.

Placebo – produkt wyglądający jak lek badany, ale nie zawierający substancji leczniczej.

Podwójnie zaślepione badanie kliniczne – badanie, w którym ani pacjent, ani badacz nie wie, jakiej interwencji (eksperymentalnej czy kontrolnej) jest pacjent poddany.

Port naczyniowy – wszczepiony pod skórę, stały dostęp do naczyń żylnych. Komorę portu najczęściej umieszcza się w okolicy podobojczykowej. Umożliwia regularne, bezbolesne nakłucia, w tym m.in. podawanie wlewów onkologicznych.

Pozytonowa tomografia emisyjna – metoda diagnostyczna polegająca na wstrzyknięciu do żyły radioaktywnej glukozy. Dzięki oznakowaniu można śledzić, gdzie w ciele gromadzi się glukoza. Ponieważ komórki nowotworowe pobierają jej więcej niż zdrowe można łatwiej określić ogniska nowotworowe.

Program lekowy – świadczenie gwarantowane; rodzaj leczenia z zastosowaniem innowacyjnych, kosztownych substancji czynnych, które nie są finansowane w ramach innych świadczeń gwarantowanych. Leczenie jest prowadzone w wybranych jednostkach chorobowych i obejmuje ściśle zdefiniowaną grupę pacjentów.

Progresja – zwiększenie się guza o co najmniej 25% lub pojawienie się nowych ognisk nowotworowych. Może być też rozumiana szerzej jako pogorszenie się leczenia, mimo wdrożonego leczenia.

Proteza – sztuczne uzupełnienie brakującej części ciała lub narządu.

Protokół badania klinicznego – dokument opisujący plan badania klinicznego, jego cele i sposób realizacji. Musi zatwierdzić go Komisja Bioetyczna oraz Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.

Przeciwwskazanie – czynniki, które są powodem, dla którego konkretny pacjent, nie może zostać poddany pewnej procedurze lub otrzymać danego rodzaju leczenia, ponieważ może okazać się ono szkodliwe.

Przerzuty – rozrost nowotworu poza ognisko macierzyste do węzłów chłonnych lub odległych narządów. Są konsekwencją odrywania od guza komórek nowotworowych i przenoszenia drogą krwionośną lub limfatyczną.

Psychoonkolog – osoba z wykształceniem psychologicznym, która posiada specjalizację z psychoonkologii lub ma doświadczenie w pracy z pacjentami onkologicznymi.

Radioembolizacja – rodzaj radioterapii. W trakcie zabiegu wstrzykuje się radioaktywne substancje, które gromadzą się w guzie i jego naczyniach. Powoduje to niszczenie naczyń krwionośnych guza i zabijanie komórek rakowych.

Radioterapia stereotaktyczna – metoda polegająca na podaniu jednej lub kilku (zwykle 1-5 frakcji) dużych dawek promieniowania na obszar guza z minimalną objętością otaczających go zdrowych tkanek.

Randomizacja – w badaniu klinicznym, proces losowego przydzielania do grupy badanej i kontrolnej.

Remisja – okres, w którym nie obserwuje się oznak choroby. Jeżeli okres remisji utrzymuje się przez kilka lat (w zależności od choroby), mówi się o całkowitym wyleczeniu.

Rokowanie – ocena przypuszczalnego przebiegu choroby lub prawdopodobieństwa wyleczenia na podstawie danych statystycznych, doświadczenia, czynników współistniejących.

Screening – inaczej kwalifikacja albo badania screeningowe. Polega na przeprowadzeniu serii badań w ośrodku, na postawie których badacz decyduje, czy dana osoba spełnia wymagane kryteria i czy może rozpocząć udział w badaniu.

Skala ECOG – inaczej skala sprawności ECOG. Skala umożliwiająca określenie ogólnego stanu i jakości życia pacjenta z choroba nowotworową. Bywa używana także w geriatrii, psychiatrii lub innych ciężkich chorobach przewlekłych.

Skutek uboczny (działanie niepożądane) – udokumentowany efekt leczenia, który wykracza poza oczekiwania terapeutyczne, pojawiające się niezależnie od dawki. Działania niepożądane, w przeciwieństwie do skutków ubocznych, są zawszę efektem niechcianym. Mogą być przewidywane lub wcześniej nieudokumentowane.

Sponsor – osoba fizyczna, prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, odpowiedzialna za podjęcie, prowadzenie i finansowanie badania klinicznego, która ma siedzibę na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA).

Stomia – chirurgicznie utworzone połączenie między jelitem grubym, jelitem cienkim lub moczowodem a skórą. Służy wydalaniu kału lub moczu na zewnątrz, gdy odprowadzanie drogą naturalną jest niemożliwe. Może być czasowa lub stała.

Stopień zaawansowania nowotworu – klasyfikacja nowotworu pod względem rozległości i przerzutowania. Pomaga w ocenie klinicznej i dobraniu leczenia.

Teleradioterapia – leczenie z zastosowaniem źródła umieszczonego w pewnej odległości od tkanek.

Termoablacja – metoda leczenia raka wątroby wykorzystująca ciepło do zniszczenia tkanki guza. Wykonuje się ją pod kontrolą USG.

Tomografia komputerowa (TK, CT) – udoskonalenie techniki wykonywania zdjęć rentgenowskich. Źródło promieniowania i detektor pozostają ruchome i wykonują wiele zdjęć. Kilka tysięcy ujęć pozwala na złączenie ich w jeden obraz i zobrazowanie przestrzenne ciała.

Układ odpornościowy – inaczej układ immunologiczny. Sieć komórek, tkanek i narządów odpowiedzialnych za mechanizmy odporności. Pomaga zwalczać infekcje i inne choroby, w tym choroby nowotworowe.

Wynaczynienie leku – przypadkowe, niezamierzone wydostanie się leku poza naczynie krwionośne lub bezpośrednie, omyłkowe podanie do tkanki. Może prowadzić do miejscowych stanów zapalnych, owrzodzeń, a w skrajnych przypadkach do martwicy tkanek.

Wznowa – sytuacja, w której po zakończeniu leczenia dochodzi do powrócenia nowotworu. Może być miejscowa, gdy dotyczy lokalizacji, w której uprzednio występował nowotwór lub przerzutowa, jeśli guz występuje w innym miejscu niż pierwotnie, ale jest zbudowany z tych samych komórek, co wcześniej.

Węzeł chłonny – część układu immunologicznego w postaci skupisk tkanki limfatycznej. Ich zadaniem jest filtracja limfy z drobnoustrojów oraz dojrzewanie i magazynowanie limfocytów, czyli komórek biorących udział w odporności.

Zabieg laparoskopowy – metoda chirurgiczna polegająca na wykonaniu operacji lub pobraniu tkanek do badań, ograniczając cięcie powłok skórnych. Wykonywanych jest kilka małych nacięć w celu wprowadzenia laparoskopu. Skraca to proces gojenia i zmniejsza ryzyko powikłań.

Zabieg radykalny – polega na całkowitym usunięciu nowotworu z organizmu chorego. By mieć pewność, wraz z guzem usuwany jest margines tkanek zdrowych. Do zabiegów radykalnych należą zarówno całkowite wycięcie pewnych narządów np. wycięcie żołądka, ale także zabiegi oszczędzające, np. zabieg oszczędzający pierś.

Zespół rozpadu guza nowotworowego – kombinacja zdarzeń wynikających z rozpadu komórek nowotworowych pod wpływem leczenia. W trakcie rozpadu może dojść do uwolnienia dużych ilość składników wewnątrzkomórkowych. Jako zaburzenia można wymienić: zwiększone stężenie glukozy, kwasu moczowego, fosforu potasu. Rozpad guza nowotworowego może prowadzić nawet do ostrej niewydolności nerek lub zaburzeń rytmu serca.

Znieczulenie – inaczej anestezja. Jest to odwracalne zablokowanie przewodzenia nerwowego. Dzięki temu możliwe jest przeprowadzenie zabiegu bez odczuwania bólu przez pacjenta.