Czy rak boli?
Choroba nowotworowa kojarzy się z bólem. Rzeczywiście, wielu chorych potrzebuje leczenia przeciwbólowego. Odsetek pacjentów onkologicznych cierpiących z powodu bólu i sam stopień nasilenia objawów zależy od m.in. zaawansowania nowotworu. W przypadku wystąpienia przerzutów, szacuje się, że ból dotyczy każdego pacjenta.
Ból nowotworowy – definicja
Zanim przejdziemy do tłumaczenia genezy bólu w chorobie nowotworowej, zastanówmy się czym on jest. Jako ból rozumie się nieprzyjemne doznanie zmysłowe i emocjonalne związane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek. Jest to pojęcie subiektywne, co znaczy, że każdy inaczej będzie odbierał te same bodźce.
Przyczyny bólu
Do przyczyn bólu w czasie choroby nowotworowej zalicza się:
- nowotwór – m.in. kiedy rozrastanie guza powoduje uciskanie na sąsiadujące tkanki, np. rdzeń kręgowy, kości, nerwy,
- leczenie przeciwnowotworowe – np. rozcięte tkanki wskutek leczenia chirurgicznego, zmiany popromienne po radioterapii, uszkodzenie nerwów obwodowych po chemioterapii (ból neuropatyczny),
- usunięcie części ciała – może zdarzyć się, że po operacji amputacji pewnej części ciała, odczuwa są ból w okolicy wyciętego narządu, tzw. ból fantomowy. Nie jest znana dokładna przyczyna tego rodzaju bólu.
Ocena bólu
Zanim zacznie się leczenie przeciwbólowe, należy ocenić charakterystykę bólu – jego intensywność, czas trwania, lokalizację i inne czynniki z tym związane. Najpopularniejszą skalą oceny bólu jest skala numeryczna od 0-10, gdzie 0 oznacza brak bólu, a 10 – ból najsilniejszy. Aby mówić o skuteczności leczenia przeciwbólowego, nasilenie bólu powinno wynosić maksymalnie 3.
Drabina analgetyczna
Mówiąc o bólu, często spotykamy się z pojęciem „drabiny analgetycznej”. Jest to podział leków przeciwbólowych (analgetycznych) na 3 grupy:
- I stopień – służy do leczenia bólu o niewielkim nasileniu, korzystając z leków powszechnie dostępnych, takich jak ibuprofen, paracetomol lub leki dostępne na receptę należące grupy substancji nieopioidowych,
- II stopień – substancje w tej grupie to słabe opioidy (tramadol, kodeina, małe dawki morfiny, itd.) stosowane w silniejszych bólach,
- III stopień – silne leki przeciwbólowe, takie jak morfina, buprenorfina, fentanyl przy bardzo intensywnych bólach.
W przypadku II i III stopnia, oprócz nowych, silniejszych substancji, wciąż można sięgnąć po te z niższego stopnia. Na każdym stopniu można skorzystać z tzw. koanalgetyków. Są to substancje, które mają inne zastosowanie niż leczenie bólu, ale są stosowane w celu potencjalizacji (nasilenia) działania analgetyków. Przykładowe koanalgetyki używane w leczeniu bólu nowotworowego to substancje z grupy antydepresantów, glikokortykosteroidów, leków przeciwdrgawkowych, kanabinoidów, leków rozkurczających.
Oprócz koanalgetyków są stosowane inne leki lub zabiegi, których celem jest zmniejszenie bólu. Może to być blokada nerwów obwodowych z wykorzystaniem leków miejscowo znieczulających, która powoduje tymczasowe zablokowanie odczuwania bólu. Czasami stosuje się także neurolizę (zniszczenie włókien nerwowych za pomocą substancji chemicznej), która daje kilkumiesięczny efekt przeciwbólowy. W niektórych przypadkach radioterapia lub chemioterapia zmniejsza odczucie bólu (np. poprzez zmniejszenie wielkości nowotworu). Jeśli guz uciska na nerwy i powoduje ból, pomocne może okazać się leczenie chirurgiczne.
Jak złagodzić ból nowotworowy?
Nieopioidowe leki przeciwbólowe
Ponieważ nieopioidowe analgetyki rzadko wystarczają, aby złagodzić ból nowotworowy, skupimy się na omówieniu opioidów jako substancji przeciwbólowych. Niemniej jednak, sięgając po dostępne bez recepty leki z I stopnia drabiny analgetycznej, skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, aby wybrał dla Ciebie najskuteczniejszy i najbezpieczniejszy lek. Mimo że nie jest potrzebna recepta, jak każde leki, są one obarczone pewnymi działaniami niepożądanymi. Mogą powodować podrażnienie żołądka, wysypki skórne, czy bóle głowy. Ponadto mogą maskować np. gorączkę, która bywa objawem zakażenia. Dlatego tak ważne jest poinformowanie lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach.
Opioidowe leki przeciwbólowe
Opioidowe środki przeciwbólowe to szeroka grupa leków, różniących się miedzy sobą m.in. mechanizmem oraz siłą działania. Leki te występują też w różnych formach podania. Leki mogą być podane doustnie, w postaci plastrów transdermalnych do przyklejenia na skórę, podskórnie lub dożylnie.
Po pewnym czasie od rozpoczęcia przyjmowania leku, może okazać się on coraz mniej skuteczny. Związane to może być z rosnącym bólem lub tolerancją na lek. Tolerancja oznacza, że potrzebne są większe dawki substancji, aby przynieść ulgę w cierpieniu. W takiej sytuacji lekarz może zalecić zwiększenie dawki lub zmienić lek (rotacja opioidów). Pod żadnym pozorem nie należy samodzielnie zwiększać dawek opioidów.
Działania niepożądane
W trakcie leczenia przeciwbólowego z zastosowaniem opioidów mogą pojawić się pewne działania niepożądane. Ich spektrum jest inne dla każdego leku. Najczęściej występujące działania niepożądane to:
- zaparcia – nie wszystkie preparaty opioidowe są jednakowe zapierające; prawdopodobnie przyjmowanie opioidów droga inną niż doustna zmniejsza ryzyko zaparć,
- senność – może być efektem przemijającym; zazwyczaj pojawia się po rozpoczęciu stosowania opioidów lub po zwiększeniu dawki i mija w ciągu dni/tygodni.
Ból nowotworowy – jak mogę sobie pomóc?
To naturalne, że możesz mieć pewne obawy co do leczenia przeciwbólowego. Jeśli masz jakiekolwiek pytania, zwróć się do lekarza lub farmaceuty. Pomogą Ci lepiej zrozumieć ból, mechanizm działania leczenia przeciwbólowego, wytłumaczą jak można sobie radzić z działaniami niepożądanymi terapii oraz zareagują w momencie kiedy dotychczasowe leczenie przeciwbólowe stanie się niewystarczające.
- Każde leczenie dobiera się indywidualnie.
- Jeśli masz przepisane na stałe leki przeciwbólowe, zażywaj je regularnie. Pozwoli to utrzymać stałe stężenie substancji w organizmie. Nawet jeśli w danym momencie nie odczuwasz bólu, nie przerywaj terapii.
- Terapii mogą towarzyszyć działania niepożądane, takie jak zaparcia czy bezsenność. Poinformuj lekarza, jeśli się pojawią.
- Z czasem ból może narastać. Skontaktuj się z lekarzem, jeżeli dotychczas brane leki są niewystarczające.
- Nie bój się opioidów! Wiele osób obawia się, że przyjmowanie opioidowych substancji przeciwbólowych doprowadzi do uzależnienia. W praktyce, stosowanie opioidów zgodnie z zaleceniami lekarskimi, rzadko skutkuje uzależnieniem. Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi uzależnienia jest intencja stosowania. Ryzyko uzależnienia wzrasta np. jeśli lek stosuje się w celach przeciwlękowych. Aby przekonać się do terapii, porozmawiaj z lekarzem lub psychologiem.
- Nawet w dobrze kontrolowanym leczeniu przeciwbólowym mogą zdarzać się bóle przebijające. Są to nagłe, szybko narastające (do 3 minut), krótkie (około 30-minutowe) napady bólu o niezwykłej sile. Najczęściej pojawiają się bez przyczyny, ale mogą je powodować konkretne sytuacje, jak kaszel, stres, defekacja. Lekarz powinien przepisać Ci szybko działający lek na wypadek takiej sytuacji, np. tabletki podjęzykowe.
Wykaz źródeł
- Leppert W, Wordliczek J et al. Recommendations for assessment and management of pain in cancer patients. 2018. Oncol Clin Pract; 14: 1–14.
- Wordliczek J et al.: Farmakoterapia bólu u chorych na nowotwory – zalecenia Polskiego Towarzystwa Badania Bólu, Polskiego Towarzystwa Medycyny Paliatywnej, Polskiego Towarzystwa Onkologicznego, Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, Polskiego Towarzystwa Anestezjologii i Intensywnej Terapii. 2017.
- Portenoy RK et al: Assessment of cancer pain. 2022. UpToDate [26.05.2022]
- Portenoy RK et al: Cancer pain management: Role of adjuvant analgesics (coanalgesics). 2022. UpToDate [26.05.2022]
- Portenoy RK et al: Cancer pain management with opioids: Optimizing analgesia. 2022. UpToDate [26.05.2022]
- Portenoy RK et al: Prevention and management of side effects in patients receiving opioids for chronic pain. 2022. UpToDate [26.05.2022]
- UpToDate: Patient education: Managing pain when you have cancer (The Basics). [dostęp 26.05.2022]
